TEORIE FRAZEOLOGICZNE

1.Czym jest „frazeologia”?
Termin „frazeologia” można odnieść do dwóch znaczeń: po pierwsze, jest to dział leksykologii, rejestrujący i badający związki frazeologiczne. Po drugie, jest to zbiór wszystkich związków frazeologicznych w danym języku (np. frazeologia dzieł
A. Mickiewicza). Istnieją dwa różne typy jednostek: wyrazy i frazeologizmy. Frazeologizmami nazywa się połączenia wyrazów, które muszą być zapamiętane w całości. Można je wyliczyć i opisać w formie słownika, tak jak wyrazy.

Oba typy jednostek występują w wypowiedzeniach i tekstach, jednak same w sobie tekstami nie są, co stanowi podstawową różnicę między frazeologizmami a przysłowiami, które stanowią minimalne teksty
w społecznym zbiorze formuł.

2. Typologia związków frazeologicznych
Frazeologizmy dzieli się na frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające oraz wskaźniki frazeologiczne.

Frazy są używane podstawowo w funkcji zdania, np. wyszło szydło z worka, klamka zapadła. Fraz nie trzeba uzupełniać, aby zostały użyte w wypowiedzeniu, ale zazwyczaj są częścią dłuższego zdania lub dialogu, w którym wyjaśnia się ich znaczenie, dlatego też większość
z nich odmienia się przez czasy, np. klamka zapadła, klamka zapadnie. Istnieją również frazy o stałej formie czasu, np. koń by się uśmiał.

Zwroty pełnią funkcje czasownika, który należy uzupełnić członem lub członami nominalnymi, które określą, do kogo lub do czego zwrot się odnosi, np. ktoś siedzi na walizkach, coś idzie w parze z czymś. Niektóre zwroty nie zawierają czasownika, np. ktoś
w krzyk. Większość z nich odmienia się przez czasy, a te uzupełniane przez podmiot również przez osoby, liczby i rodzaje, tworzą bezokoliczniki i imiesłowy, np. zbijał bąki, zbijała bąki, zbijali bąki, zbijać bąki, zbijający bąki.

Wyrażenia rzeczownikowe to frazeologizmy przystosowane do funkcji rzeczowników, występujące w formie grup albo szeregów rzeczownikowych lub zaimkowych, np. biały kruk, kropla w morzu (potrzeb). Wyrażenia te odmieniają się przez przypadki.
Wyrażeniami określającymi nazywamy związki frazeologiczne, które określają rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki, np. ślepy i głuchy na coś, jako tako. Do wyrażeń określających zalicza się również wyrażenia porównawcze, np. (cicho) jak makiem zasiał.
Wskaźniki frazeologiczne to frazeologizmy, które pełnią funkcję przyimków, spójników oraz partykuł, np. że też musiało ci się to przytrafić! Wskaźniki te często usuwane są poza zakres frazeologii, gdyż istnieje cienka granica między nimi a przypadkowymi zbitkami wyrazów. Stanisław Skorupka proponuje inny podział związków frazeologicznych, ze względu na ich budowę: frazą nazywał zespół wyrazowy złożony z członów rzeczownikowych
i czasownikowych w postaci zdania, zwrotem – werbalny charakter zespołu wyrazów, zaś wyrażeniem – wyrazy o charakterze nominalnym.

Idiomy charakteryzują się tym, iż ich utrwalone znaczenie różni się od tego, które wynika ze znaczeń członów składowych, np. ktoś idzie z kimś na udry. Połączenia frazeologiczne lub frazesy mają w sobie dominujący semantycznie człon, np. złodziej kieszonkowy to ‘złodziej kradnący przedmioty noszone w kieszeniach lub torebkach’. W porównaniach frazeologicznych członem dominującym jest wyraz porównywany, np. silny jak koń, leje jak
z cebra. Większość idiomów ma również znaczenie dosłowne, a różnica między znaczeniem frazeologicznym a dosłownym nosi nazwę motywacji semantycznej związku, np. ktoś wyważa otwarte drzwi. Często w procesie metaforycznym bierze udział ironia, np. ktoś posyła komuś wiązankę. Motywację metonimiczną mają np. zwroty ktoś otwiera usta, czyli zastąpiono nazwę czynności złożonej nazwą jednej z czynności składowych. Wybór nie był jednak przypadkowy – jest to element artykulacji najwyraźniejszy dla obserwatora. Istnieją również związki oparte na połączeniach metafory i metonimii, np. hocki-klocki, cztery litery.

Rozwój znaczeniowy wyrazów również przyczynił się do powstania frazeologizmów, np. teraz mówi się zadawać kłam, zaś kiedyś ktoś zadaje komuś kłam*. Zestawienia występują na pograniczu frazeologizmów i grup syntaktycznych, czyli zachowują swoje znaczenia dosłowne, ale mają na nie wpływ rozpowszechnienia w języku ogólnym lub w określonych stylach, np. maszyna do pisania.

3. Źródła frazeologizmów
Większość polskich frazeologizmów powstała na gruncie naszego języka. Niektóre z nich przeszły już do historii, np. ktoś zdobywa ostrogi. Wiele z nich ma swój początek w turniejach rycerskich, średniowiecznych torturach i wymierzaniu sprawiedliwości, np. ktoś plecie jak (Piekarski) na mękach. We frazeologii odbijają się również zmiany kulturowe. Źródłem frazeologii bywają czyjeś wypowiedzi, np. „Kości zostały rzucone”, literatura, elementy treściowe tekstu. Tekst frazeologizmu musi być powszechnie znany, a w naszym kręgu kulturowym warunek ten spełnia Biblia – biblizmy stanowią większość naszego zasobu frazeologicznego, np. sól ziemi. Istnieje również grupa odwołująca się do mitologii greckiej i rzymskiej, np. stajnia Augiasza. Frazeologizmy tworzą przysłowia, które to zwykle pełnią funkcję dydaktyczną, np. ktoś pod kimś dołki kopie wywodzi się od Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada. Frazeologizmy mitologiczne, literackie, biblijne i historyczne mają zasięg międzynarodowy, a wiele z nich zostało zaczerpniętych do polszczyzny z innych języków, np. ostatni krzyk mody z francuskiego.

Duży wpływ miała również rusyfikacja – rusycyzmy funkcjonują w naszym języku do dzisiaj, np. jakby nie było. Zapożyczenia mają miejsce także wewnątrz kraju, np. z języków środowiskowych, gwar i dialektów, co dodaje jednostkom nacechowania emocjonalnego. Rodowodem gwary warszawskiej oznaczamy takie sformułowania, jak np. poczta pantoflowa czy sezon ogórkowy. Wewnętrzne zapożyczenia dzielą się na dwie grupy: pierwszą stanowią te, które kontynuują znaczenia środowiskowe, a drugą te, których znaczenie różni się od znaczenia wyjściowego, np. ktoś puszcza farbę w języku łowieckim oznacza ‘postrzelone zwierzę broczy krwią’.

4. Funkcje frazeologizmów
Związki frazeologiczne pełnią dwie podstawowe funkcje: uzupełniają system słownikowy języka oraz pomnażają zasób synonimicznych środków leksykalnych. W polszczyźnie nie istnieje określenie jednowyrazowe ludzi, którzy nie są ani młodzi, ani starzy, jednak jakoś można ich nazwać, np. kobieta w kwiecie wieku, mężczyzna w sile wieku. Za pomocą frazeologizmów wyrażamy także emocje, ukazujemy nasz stosunek do danej rzeczy, jest to też pierwsza szkoła myślenia metaforycznego i operowania językiem nie wprost. Wykorzystali to w swojej poezji np. Miron Białoszewski, Wisława Szymborska czy Stanisław Barańczak.

5. Świat przez pryzmat frazeologizmów
Ciekawostką jest, iż to samo wydarzenie w różnych językach może być opisywane
w różnoraki sposób, np. Polak o ucieczce powie brać nogi za pas, zaś Niemiec brać nogi do ręki. Centrum frazeologicznego świata jest człowiek, następnie uczucia, mówienie, śmierć i mądrość oraz głupota. Porównanie człowieka do zwierzęcia czy przypisanie człowiekowi cech typowych dla zwierząt, zwykle wiąże się z określaniem go negatywnie., np. jesz jak świnia. Frazeologizmy ukazują, iż wartościowanie jest nieodłączną cechą kontemplowania świata. Człowiek osądza rzeczy jako dobre i złe, np. jako tako, średnio na jeża. Wszystko, co nie szczyci się indywidualnością lub odbiega od przyjętych norm, jest określane raczej negatywnie, np. ktoś obiecuje komuś gruszki na wierzbie.

W polskich frazeologizmach nie brakuje także „wzywania imienia Pana Boga swego nadaremno” – komuś jest jak u Pana Boga za piecem, na litość Boską, Boże kochany.

Katolickie spojrzenie na świat ujawnia się również w takich zwrotach, jak: ktoś zaprzedał duszę diabłu, diabeł kogoś podkusił. Frazeologizmy utrwaliły przekonanie o zdeterminowaniu ludzkiego życia, np. powiedzenie ktoś jest w czepku urodzony, ktoś urodził się pod szczęśliwą gwiazdą. Wiadomo jednak, iż cele muszą być dostosowane do możliwości, o czym świadczy głową muru nie przebijesz. Człowiek dobry to taki, który pomaga innym, ma złote serce. Kiedy ktoś postępuje niezgodnie z zasadami dobrego wychowania, wzbudza emocje negatywne, jest człowiekiem bez skrupułów, bez sumienia, ma serce z kamienia. W zasobie frazeologicznym języka polskiego znaleźć można również wiele innych przykładów, jakie postępowanie jest dobre, a jakie złe.

Bibliografia:
Andrzej Maria LEWICKI, Studia z teorii frazeologii
Łask 2003

Zdjęcia :
https://foter.com/photo/books-82/
https://foter.com/ff/photo/39889902532/8ace5f6fb4/
https://foter.com/photo/horse-horses-horseback-riding-animals-animal/
https://foter.com/photo/river-moscow-russia-water-blue-sky-day-time/
https://foter.com/photo/jesus-christ-stained-glass-religion-religious/