Verba Volant, Scripta Manent - Piri Reis
“Verba Volant, Scripta Manent”
Yıl 1929, yer Topkapı Sarayı, İstanbul. Genç Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu’nun bu zengin mirasını müze yaparak milletinin ziyaretine açmaya karar verir. Bu amaçla, binalarda bulunan çeşitli eşyalar bölümlere ayrılarak anlamlandırılmaya başlanır. Milli Müzeler Müdürü Halil Ethem, bilim çevrelerince henüz bilinmeyen bir portulan bulur ve derhal incelemeye alır.
Portulan: İtalyanca “Portalano” sözcüğünden gelmektedir. Dünya’yı düz resmederek yapılmış, limanların durumlarını gösterir haritalara verilen isimdir.
Deri parşömen üzerine çizilmiş, renkli resimler ve birçok yazılar içeren belge Amerika’nın muhtemel en eski haritasıdır ve 1513 yılında çizilmiştir. En eski Amerika haritasının bulunduğu haberi ise derhal Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk’e verilir. Atatürk, çok önemli bu tarihi belgeyi büyük heyecanla karşılar ve bir an önce bilimsel incelemelere geçilmesini emreder...
Türk mitolojisinden tarihi yazıtlara, destanlardan kültürel yaşama “Su”, Türkler için kutsaldır ve suya ulaşmak her zaman amaç edinilmiştir. Su kültürünün yanında denize ulaşmak ise, Anadolu üzerine yapılan akınlara kadar gerçekleşememiştir. Anadolu’ya yerleşme sırasında su kültürü Anadolu’ya da yayılmış, bunun yanında “deniz kültürü” de oluşmaya başlamıştır. Anadolu’ya ilk girişimizden yalnızca 19 yıl sonra 19 Mayıs 1090 tarihinde, Ege Denizi Koyun Adaları açıklarında Bizans Donanması’nı Çaka Bey önderliğinde kesin bir yenilgiye uğratışımız, denizcilik yeteneğimizi ve denize uyumumuzu açıkça kanıtlamaktadır.
Bu noktadan hareketle Türk Denizciliği, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde dünyanın sayılı güçleri arasına girmeyi başardı. Böylece geniş alanlarda hakimiyet sahibi olundu. Denizlerdeki üstünlüğümüz 15. Yüzyılın sonları ve 16. Yüzyılın tamamına yakınında devam etmiştir. İşte Piri Reis’in yaşamı bu çok önemli dönemlere rastlamaktadır.
Muhiddin Piri ya da Piri Muhyiddin İbn Hacı Mehmed, nam-ı diğer Piri Reis, 1465 – 1470 yılları arasında, o sıralarda bir Türk deniz üssü olan Gelibolu’da doğmuştur. Babası Hacı Mehmed; amcası ise Osmanlı’nın Akdeniz amirallerinden ünlü Türk denizcisi Kemal Reis’tir.
”Gelibolu’da doğan çocuklar timsah gibi suyun içinde büyürler. Beşikleri ecel tekneleridir. Sabah ve akşam gemi seslerinin ninnisiyle uyurlar.” Tarihçi İbni Kemal
Piri Reis, 11, 12 yaşından itibaren Kemal Reis ile beraber denizlere açılmıştır. 14 yıl boyunca birlikte kesintisiz olarak korsanlık ve denizcilik faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Burada “korsanlık” kavramı iki farklı şekilde ele alınmalıdır. İlki adi hırsızlık, ikincisi ve Kemal Reis’in yaptığı ise devletin stratejilerine bağlı olarak düşmanlara verilen zararlardır.
”Savaş, ticaret ve korsanlık, birbirinden ayrılması imkânsız 3 müttefiktir.” J.W. von Goethe, Faust
1486’da İspanya Endülüs Gırnata (Granada)’da yaşayan Müslümanlar Mısır, Tunus ve Osmanlı’dan yardım istemişlerdir. Bunun üzerine Kemal Reis gemilerini seferber ederek bu Müslümanları Afrika’ya taşımıştır. Piri Reis ile birlikte 1487 – 1493 yılları arasında bu kıyılarda faaliyetlerine devam etmişlerdir. Bu faaliyetlerden bazıları Sicilya, Sardunya, Korsika Adaları ve Güney Fransa’ya yapılan akınlardır. Bu sayede Piri Reis, Akdeniz’in orta ve batı sahillerini ve adalarını detaylı bir şekilde öğrenmiş ve notlarını almıştır.
Piri Reis Kitab-ı Bahriye’de Korsika Adası’nı yukarıdaki şekilde çizmiş ve giriş kısmında şunları yazmıştır: “Bu bölümde Katalonya adalarından Korsika Adası anlatılır. Korsika Adası eski zamanlarda Ceneviz beylerinin yönetiminde idi. Daha sonra, Fransa Ceneviz’i ele geçirince bu ada da Fransa kralına tabi oldu. Şimdi bu adanın çevresi 400 mil kadardır. Adalar içinde bu Korsika Adası’ndan yüksek ada yoktur…”
Piri Reis’in 6 yıl boyunca Akdeniz’i dolaşırken hangi bölgeleri incelediğini Kitab-ı Bahriye’den görebiliyoruz. Kristof Kolomb’un çizdiği Amerika haritasını da tahminen 1493 – 1494’de ele geçirmiş olduğu düşünülmektedir. Kolomb’un haritası günümüze ulaşmadığı için Piri Reis’in 1513 tarihli haritası Amerika kıtasına ait en eski harita konumundadır.
Fatih Sultan Mehmet’in oğlu II. Bayezid, kardeşi Cem Sultan’ın ölümü üzerine deniz gücünü kuvvetlendirmek amacıyla korsanlık yapan Türk denizcilerini Osmanlı Devleti himayesi altında toplamıştır. Kemal Reis de 1495 – 1496’da gemileriyle Osmanlı Donanması’na katılmıştır. Bu sayede Piri Reis; II. Bayezid, I. Selim ve son olarak Kanuni Sultan Süleyman döneminin bir bölümünde Osmanlı Devleti’ne hizmet etmiştir.
Piri Reis’in adı ilk kez 1499 – 1502 tarihleri arasında Türk – Venedik savaşında gemi komutanı olarak bulunması ve düşman donanmasının yenilgiye uğratılışı sırasında geçmektedir. Osmanlı Devleti’nin Kaptanıderyası Davut Paşa filosunun başı Kemal Reis ve onun gemilerinden birinin komutanlığını üstlenen Piri Reis ve onlar gibi deniz kahramanları sayesinde Venedik Cumhuriyeti barış anlaşması yapmaya zorlanmış ve üstünlük Osmanlı’ya geçmiştir.
Kemal Reis’in 16 Ocak 1511’de Sen-Jan Şövalyeleri ile girdiği bir savaşta şehit olması üzerine Piri Reis büyük koruyucusundan mahrum kalmıştır. Bilinmeyen bir sebep üzerine sefere katılmayan Piri Reis, bu vakitsiz ölüm karşısında büyük bir acı çekmiş ve Kemal Reis mektebinde kazandığı bilgileri, biriktirdiği tecrübelerini aktarmak için bir süreliğine deniz faaliyetlerinden çekilerek Gelibolu’da ilk eserini hazırlamaya başlamıştır. Amerika’ya ait olan harita işte bu zaman diliminde oluşturulmuştur.
Piri Reis’in 1513 tarihli ilk eserinin 1929 tarihinde Topkapı Sarayı’nda bulunduğundan bahsetmiştim. Çizim üzerindeki notlar incelendiği zaman, 1513’de Gelibolu’da yapılıp, 1517’de kumandan olarak katıldığı sefer sırasında bizzat Mısır’da Yavuz Sultan Selim’e sunduğu haritanın bir parçası olduğu anlaşılmaktadır. Ceylan derisi üzerine renkli çizilen haritanın; Avrupa, Asya, Afrika ve Amerika’nın keşfedilen kısımlarını içeren büyük bir dünya haritasının ya da çağın değimiyle “Mappa Mondo”nun bir kısmı olduğu, kesilmiş olan notlardan ve ayrıca Piri Reis’in kitabedeki açıklamalarından anlaşılmıştır.
Yukarıdaki resimde harita üzerindeki notların açıklamaları mevcuttur. Oldukça detaylı anlatımlar içerdiğinden burada tekrar bahsetmeyeceğim. Dileyenler kaynaktan inceleme yapabilirler.
1513 tarihinde çizilen ve günümüze ulaşan parça; İspanya ile Biskay Körfezi’ni, Afrika’yı, Atlas Okyanusu’nu, Amerika’nın o gün bilinen kısımlarıyla Karayip Denizi’ni içermektedir. Piri Reis kitabesinde belirttiği üzere haritasını; 20 adet harita ve Mappa Mondo, 8 adet Caferiye, bir adet batı haritası, 4 Portekiz haritası ve Kolomb’un batı tarafından çizdiği Amerika haritası’ndan yararlanarak ve onları oranlama ile birleştirerek elde etmiştir, ayrıca haritası, o gün bilinen 7 deniz için doğru ve geçerlidir.
Piri Reis'in 1513'te çizdiği haritanın kesilmeden önceki boyutunun yukarıdaki gibi olduğu düşünülmektedir. Bunu düşündüren kitab-ı bahriyede geçen: "Hint ve Çin denizlerinin taze çıkan haritaları ki diyarı Rum'da kimse bugüne dek bunları öğrenememiştir, beraber kaydedip Sultan Selim Hazretlerine Mısır'da verip.." kısmıdır. Kırmızı ile çerçevelenen alan haritanın elimize geçebilen kısmıdır. 1528'de çizdiği haritanın gösterdiği alan yeşil ile çerçevelenmiştir.
Burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur. Toplamda 34 haritadan yararlanan Piri Reis, bunların içerdiği Arapça, İspanyolca, Portekizce ve Yunanca yazılı bilgileri kendi seferlerinden elde ettiği bilgilerle kıyaslayarak doğru bir şekilde derlemiştir. Şu var ki; kullandığı haritalar farklı ölçekler ve çizimler içermesine rağmen Piri Reis üstün bilimsel bilgilerini kullanarak bunları tek bir haritada birleştirebilmiştir. Bu harita bize hem Piri Reis’in bilimsel bilgi düzeyini gösteriyor hem de ceylan derisi üzerine renkli ve kusursuz çizimiyle sanatçı yönünü düşündürüyor.
Harita zamanının tüm haritalarından sadece çizim olarak üstün değil aynı zamanda üzerindeki ölçekler yardımıyla 9 mil(14,484 km) kadar ölçüm yapmamıza olanak sağlıyor. Haritadaki mesafeler günümüz mesafeleri ile kıyaslandığında çok yakın olmakla beraber daha uzundur. Bunun sebebi ise yanlış ölçüm değil Piri Reis’in çağının “Katalan Mili” ile bugünün standart ölçülerinin farklılığıdır.
Piri Reis’in Kristof Kolomb haritasını nasıl elde ettiği de bir gizemdir. Ancak bir tahmine göre Kemal Reis ile İspanya sahillerinde savaşarak aldıkları 7 Kolomb gemisi sayesinde elde etmeleri mümkündür. Çünkü Kolomb haritası tahmini 1489 çizimidir ve bahsi geçen savaş 1501 yılına denk gelir. Bunun yanında Kristof Kolomb'un dört Amerika seyahatinden üçünde bulunan ve Kemal Reis'e esir düşen bir İspanyol'un keşifler hakkında birçok bilgi paylaştığını da haritada yazılı notlardan öğreniyoruz.
Piri Reis 1517’deki Mısır Seferi’nin ardından tekrar Gelibolu’da dinlenmeye çekilmiştir. Daha sonra kitap haline getireceği eserin notlarını 1521’de düzenlediği düşünülmektedir. Kanuni Süleyman’ın devletin başına geçmesinin ardından 1523 Rodos Seferi’nde büyük Türk Donanması içinde yerini almış, 1524’te ise Kanuni’nin emriyle Mısır’a giden Pargalı İbrahim Paşa’ya kılavuzluk etmiştir. İbrahim Paşa, bu yakın tanışıklık sırasında Piri Reis’e notlarını daha düzenli bir kitap haline getirmesini önermiştir. Bu sözlerden hareketle “Kitab-ı Bahriye”sini Gelibolu’da temize çeken Piri, İbrahim Paşa aracılığıyla kitabını Kanuni Sultan Süleyman’a sunmuştur.
Kitab-ı Bahriye, 78 sayfayı kaplayan 972 beyitlik manzum bir giriş ile başlar. Daha sonraki kısımlar fasıllara ayrılmıştır. Bu fasılların bir kısmı düzyazı bir kısmı nazım şeklindedir. Metinler yalnızca denizcilik ile ilgili bilgiler değil aynı zamanda tarihi, ekonomik, etnik, coğrafi ve savunma konularına ait bilgiler de verilerek anlatılmıştır. Kitab-ı Bahriye’nin son sözü ise: “Tamamladım sözü, buldum mutluluğu, bu tarihi ana da dokuz yüz on dedim.” şeklindedir. Buradan kitabın 1526 yılında tamamlandığını anlıyoruz.
Kitabın Padişah tarafından büyük takdirle karşılanması üzerine Piri Reis bir harita daha yapmıştır. 1528 tarihli bu harita deve derisi üzerine 8 renk kullanılarak çizilmiştir ve 68x69 cm boyutundadır. Bu harita ise bize; Atlas Okyanusu kuzey bölümlerini, Kuzey Amerika kıyılarını, Grönland’dan Florida yarımadasına kadar kıyıları göstermektedir. Yine bu haritanın da parçalandığı ve elimizde olan kısmın Trinidad Adası hizasından kesildiği anlaşılmaktadır. Tahmini olarak bir dünya haritasının altıda biri olduğu söylenmektedir.
Bu haritadan anlaşılacağı üzere Piri Reis, zamanının keşiflerini çok büyük bir dikkatle takip etmektedir. 1513 tarihli haritasında Kolomb haritasını esas alarak çizdiği ancak yeni keşiflerle yanlış olduğu anlaşılan bazı kısımları 1528 tarihli haritada düzelterek çizdiği görülmektedir. Böylece Piri Reis, her zaman bilimsel anlayışın kurallarına göre hareket ettiğini bir kez daha kanıtlamıştır.
Piri Reis, Portekizlilerin Hint Okyanusu ve Kızıldeniz güneyindeki faaliyetleri artınca kurulan Hint Beylerbeyliği ya da Hint Kaptanlığı görevini 1547'de üstlenmiştir. 1548'de 60 gemiden oluşan donanması ile Aden'i ve Portekizlilerle birlikte isyan eden şeyhden Çetin Kalesi'ni alarak büyük bir başarı göstermiştir. 80 yaşına gelmiş bir amiral bu sayede Kanuni Sultan Süleyman'ın takdirini bir kez daha kazanmıştır.
Piri Reis'in son seferinden bahsedelim.. 1552 yılı başlarında 30 gemi ile Maskat Kalesi'ni Portekizlilerden geri almıştır. Daha sonra Hürmüz Boğazı'nda düşman donanmasının 70 gemilik kuvvetini mağlup ederek kaçırmıştır. Ancak bu savaş sırasında Akdeniz kadırgalarından oluşan kuvveti Portekiz Karavellerine karşı çok yıpranmıştır. Bu yüzden Piri Reis kuşatmayı kaldırarak Basra'ya gitmiştir. Basra'da Osmanlı Valisi Piri Reis'e yardım etmemiş, üstüne savaşmaktan kaçan kürekçilerin bir kısmı dağılmıştır. Geri kalan mürettebat ancak 3 kadırga donatabilmiş, bunların birisi yolda batınca 2 kadırga ile Süveyş 'e varılmıştır.
Piri Reis, Süveyş'e döndüğünde hayatının en büyük haksızlıkları ile karşılaşacağından maalesef ki habersizdir. Seferde geçirdiği yaklaşık bir yıl boyunca arkasından birçok iş çevrilmiştir. Birliğini bırakıp kaçmış olmakla suçlanmaktadır. Şanlı zaferlerle ve üstün hizmetlerle dolu geçmişi adeta yok sayılmaktadır. Hürmüz Adası halkının mallarını yağmalamak, askerlerini Basra'da bırakmak ve kaçmak ile suçlanmaktadır. Bu süreç 1554 yılına kadar devam etmiş, sonunda Kanuni Sultan Süleyman imzalı ferman gereği boynu vurularak yaklaşık 85 yaşında iken şehit edilmiştir...
Yazımın başlığında muhtemelen manasını hepinizin bildiği Latince bir deyiş kullanmıştım; Verba volant, Scripta manent yani Söz uçar Yazı kalır! Piri Reis'in hayatı boyunca tüm yaptıkları 1554 yılında silinmek istenmiştir. Ölümünün ardından kütüphanesi, yarım kalan çalışmaları Mısır'da kısmen dağılmış büyük çoğunlukla da tahrip edilmiştir. 1513 ve 1528 tarihli haritaları belki de bu sebeple tamamen değil de parça halinde günümüze ulaşmıştır. Bunun yanında birçok nüshaya çoğaltılmış olan Kitab-ı Bahriye'si de yağmadan kurtulup günümüze ulaşabilmiştir. Piri Reis, bilgi birikimini kitaba ya da haritalara dökmeseydi biz bugün kendisinden haberdar olabilecek miydik? Muhtemelen birkaç kuşak hakkında konuşulacak ama nihayetinde söz uçacaktı...
Piri Reis bu kadar basit gerekçeler ile üstelik Osmanlı'ya verdiği faydalar da ortadayken şehit edilmiştir. Piri Reis'in idamı devletin işleyişindeki büyük yanlışlıklardan yalnızca birisidir. Adını adaletten alan bir padişahın imzasıyla adaletsizce idam edilmesi ise akla mantığa sığmamaktadır.. Bugün Piri Reis'in mezarının yeri bilinmemektedir. Ölümünün üzerinden geçen 464 yılda, ne mezarını ne de Mısır'da kaybolan veya saklanan çalışmalarını gün yüzüne çıkartmak üzere çalışma yapılmış değildir..
Piri Reis hakkında söylenebilecek daha birçok söz vardır elbet. Ben ise yazımda Piri Reis'in hayatının ufak bir kısmına dokunmaya çalıştım. Sözü Piri Reis'in kitabına yazdığı şiirin bir kısmı ile bitirelim:
Ey kalbime zevk veren, nice günler,
Bu sabırlı gönül neler buldu neler,
Gezerdik Akdeniz'in kenarlarını,
Arap, Batı Roma ve Fransa diyarlarını,
Onların herbirini yazdım ey yar,
Bütün mevcut yerleri ki, her ne var,
Ve yani o yerler nasıldır bileyim,
Alçak bir tepe midir, yüksek midir diyeyim.
Denizden karaya yaklaşırken etrafta,
Ne var bilmek dilerim her tarafta,
Bir küçük suya bile gelsem, ey Han,
Onu dikkate ederdim seyran.
Yatağının, suyunun halini,
Batı denizlerinin bütün eşgalini,
Adalarda her nerede geçit var ise,
Derin, sığ, geniş veya dar ise,
Bir eksiksiz bunların her birini,
Yazdım, bulunca yazma sebebini
Bu tafsilat yalnız Harita ilmi ile olmaz.
İzah edilmelidir, yalnız pergelle olmaz,
Onun için topladım bunca kelamı,
Yazıp izah ettim bütün meramı..
Kaynakça
Bağlantılar:
Kitaplar:
Kitab-ı Bahriye (4 Cilt) - Piri Reis / Türk Tarih Kurumu 1988 İstanbul
Piri Reis Haritası'nın Şifresi - Metin Soylu / Truva Yayınları 2005
Türk Amirali Piri Reis'in Hayatı ve Eserleri - Prof. Dr. Afetinan / Türk Tarih Kurumu 1954
Bilim Tarihçisi Gözüyle Piri Reis - Hüseyin Gazi Topdemir /Bilim ve Teknik Haziran 2013 Sayı 547
keyifle okudum. cok güzel bir paylasim olmus.
Teşekkür ederim @thales7 :)
Tebrik ederim. Epey bilgilendirici ve güzel bir anlatım olmuş. Elinize sağlık :)
Teşekkür ederim @doctorbishop :))
Proje kapsamında daha detaylı bilgi almak için buraya tıklayabilirsiniz.
Cointurk Discord Kanalı
Teşekkür ederim @kagantrky
Tebrik ederim çok emek verip güzel bir anlatımla sunmuşsunuz.
Teşekkür ederim :)) @baycan
Bu yazı Curation Collective Discord Sunucusunda küratörlere önerilmiş ve manuel inceleme sonrasında @c-squared topluluk hesabından oy ve resteem almıştır.
This post was shared in the #turkish-curation channel in the Curation Collective Discord community for curators, and upvoted and resteemed by the @c-squared community account after manual review.
Thanks for your support @c-squared
epey efsane olmuş :D
Teşekkür ederim @queqtra :))
Congratulations! This post has been upvoted from the communal account, @minnowsupport, by emirfirlar from the Minnow Support Project. It's a witness project run by aggroed, ausbitbank, teamsteem, theprophet0, someguy123, neoxian, followbtcnews, and netuoso. The goal is to help Steemit grow by supporting Minnows. Please find us at the Peace, Abundance, and Liberty Network (PALnet) Discord Channel. It's a completely public and open space to all members of the Steemit community who voluntarily choose to be there.
If you would like to delegate to the Minnow Support Project you can do so by clicking on the following links: 50SP, 100SP, 250SP, 500SP, 1000SP, 5000SP.
Be sure to leave at least 50SP undelegated on your account.